یکی از اصلی‌ترین منابع درآمدی فدراسیون‌ها و باشگاه‌ها، حق پخش تلویزیونی رقابت‌های آنهاست و این در حالی است که صداوسیما بابت پخش تلویزیونی رقابت‌های ورزشی از جمله فوتبال که درآمد بسیار بالایی هم دارد، پولی به باشگاه‌ها پرداخت نمی‌کند؛ موضوعی که فوتبال ایران را در معرض ورشکستگی قرار داده و باشگاه‌ها را ناتوان از پرداخت مطالبات بازیکنان و مربیان خود کرده است. در این گزارش چگونگی حق پخش کشورمان را با کشورهای صاحب فوتبال مقایسه کرده‌ایم.
به گزارش ایران ریپورتس98، در واقع باید گفت حق پخش تلویزیونی در کنار بازی‌های تیم، حقوق اسپانسرینگ و اقلام هواداری، از محصولات تیم‌های ورزشی محسوب می‌شود و هرکدام از این محصولات بازار خاص خودش را دارد. بدون تردید حق پخش تلویزیونی بسته‌ای حقوقی است که صاحب و برگزارکننده هر رویداد از طریق فروش آن به شبکه‌های تلویزیونی، به آنها اجازه پخش آن را داده و در ازای دریافت مبلغ معینی درآمد کسب می‌کند.
شاید موقعیت مطلوب فعلی را مرهون فردی به نام لنی ریفنتشال باشیم؛ کسی که برای اولین بار در سال ۱۹۳۶ اولین پوشش تلویزیونی زنده یک رویداد ورزشی با استفاده از تجهیزات الکترونیکی را در المپیک برلین رقم زد و به کاربردن تکنیک‌های دراماتیک فیلم در این مستند ورزشی، نگاه دنیای فیلم و تلویزیون را به مبحث بازی‌های ورزشی تغییر داد.
مزایده حق پخش
مشتریان اصلی فدراسیون‌ها و باشگاه‌ها در بازار حق پخش تلویزیونی، شبکه‌های تلویزیونی هستند. به طوری که این ارگان‌های ورزشی حق پخش تلویزیونی مربوط به رقابت‌های خود را در این بازار به مزایده می‌گذارند و به بالاترین پیشنهاد می‌فروشند. شبکه‌هایی که بدون خریداری حق پخش رویداد، آن را پخش کنند، اقدام‌شان غیرقانونی بوده و صاحب حقوق آن رویداد و مسابقه، می‌تواند نزد مراجع قضایی از شبکه مذکور شکایت و خسارت دریافت کند. در کشورهای پیشرفته حق پخش تلویزیونی بسته به سیاست‌های بازاریابی فوتبال این کشورها، از ۳۰ تا ۶۰ درصد کل درآمد باشگاه را تشکیل می‌دهد.
اولین پخش تلویزیونی
برنامه‌های ورزشی تلویزیونی بعد از سال ۱۹۵۰ به دلیل قابلیت دستیابی آسان، انعکاس سریع و اعتبار زیاد، به سرعت بین مردم رواج یافت. در فوریه ۱۹۷۳ اولین بار صدای گزارشگر ورزشی در تلویزیون شنیده شد و سپتامبر همان سال، اولین مسابقه فوتبال به صورت زنده بین تیم‌های آرسنال و تیم دوم همین باشگاه در انگلیس پخش تلویزیونی شد. اروپا از دهه ۶۰ میلادی سنگ بنای تجاری‌سازی فوتبال را با محبوب‌تر شدن تلویزیون آغاز کرد. از این لحاظ این برهه یک نقطه عطف در تاریخ ورزش به شمار می‌رود. در نیم قرن اخیر قیمت فروش حق پخش تلویزیونی به عنوان یک محصول، روندی افزایشی داشته است.
اولین پخش تلویزیونی فوتبال در ایران
اما پخش فوتبال در کشور، سابقه ۵۰ ساله دارد. تابستان ۱۳۴۹ و همزمان با برگزاری جام جهانی۱۹۷۰ بود که تلویزیون کشور ما برای اولین بار بازی‌های جام جهانی را پخش کرد. البته شامل همه بازی‌ها نبود و تنها مسابقات مهم و مربوط به مراحل پایانی جام را پخش می‌کرد. نکته جالب اینکه در آن زمان هنوز سیستم پخش رنگی در ایران وجود نداشت و تصاویر به شکل سیاه و سفید پخش می‌شد. اما در جام جهانی ۱۹۹۰ برای اولین بار تلویزیون ایران تصمیم به پخش زنده و با تاخیر حداقلی آن گرفت. از آذرماه ۱۳۷۲ که شبکه سوم سیما افتتاح شد، تغییرات ملموسی در پخش مسابقات ورزشی و به خصوص فوتبال به وجود آمد.
سه نوع حق پخش
اکنون حق پخش تلویزیونی رقابت‌های ورزشی در سه نوع فروخته می‌شود: حق پخش زنده، حق پخش غیرزنده (که در این نوع حق پخش، زمان گذشته از ساعت این بازی‌ها عامل مهمی برای قیمت‌گذاری است) و حق پخش خلاصه و یا صحنه‌های مهم بازی -Highlights-. از طرفی شبکه‌های خبری‌ای که حق پخش نوع سوم را نخریده باشند، حتی گل‌های بازی‌ها را هم نمی‌توانند پخش کنند و باید تنها به نشان دادن چند عکس و یا حتی صرفاً درج نتایج اکتفا کنند. شبکه‌ای که حق پخش یک مسابقه ورزشی زنده را خریده باشد، حق پخش بازی‌ها را به دو شکل دیگر دارد. آنها علاوه بر بازارهای داخلی، فدراسیون‌ها و سازمان‌های لیگ فوتبال می‌توانند حق پخش مسابقات‌شان را در بازارهای خارجی نیز به صورت جداگانه بفروشند.
حق پخش توسط سازمان لیگ
شیوه بازاریابی و فروش حق پخش تلویزیونی در کشورهای مختلف متفاوت است و در برخی متمرکز و در برخی دیگر به صورت غیرمتمرکز صورت می‌گیرد. در بازاریابی متمرکز حق پخش توسط سازمان لیگ به فروش می‌رسد و درآمد حاصله طبق جدولی خاص میان باشگاه‌ها توزیع می‌شود. اما در بازاریابی غیرمتمرکز که در حال حاضر تنها در کشور اسپانیا صورت می‌گیرد، هر باشگاه، خودش حق پخش بازی‌هایش را می‌فروشد. در کشورهای صاحب فوتبال در مورد اینکه این حقوق به شبکه‌های عمومی و مجانی یا شبکه‌های پولی فروخته شود نیز سیاست‌های متفاوتی وجود دارد. هرکدام از این روش‌ها مزایا و معایبی دارد که در ادامه به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.
لیگ برتر با درآمدی بالا
دو شبکه BT Sport و Sky Sports برای حق پخش مسابقات لیگ برتر انگلیس مبلغ پنج میلیارد و ۱۰۰میلیون پوند پرداخته‌اند. شبکهSky Sports برای دادن امکان بیشتر به علاقه‌مندان فوتبال شبکه تلویزیونی جدیدی راه‌اندازی کرده که آنلاین می‌توان مسابقات را تماشا کرد، اشتراک روزانه این خدمات حدود هفت پوند است. BBC Sport نیز که از سال ۲۰۰۰ کار خود را آغاز کرده، امتیاز پخش خلاصه‌های فوتبال لیگ برتر را خریده و پخش می‌کند. لیگ برتر پس از اتمام هر فصل و برای فصل تازه، هرسال هزینه‌ها را بالاتر می‌برد. در حال حاضر، هزینه خرید بسته Virgin از شبکه‌های BT Sport و Sky Sports حدود ۹۷/۷۵ دلار است که این مبلغ بعد از ۱۲ ماه به ماهیانه ۱۲۳/۳ دلار افزایش یافته و هواداران باید برای تماشای ۲۰ مسابقه قهرمانی اضافه حدود ۱۰/۱۶ دلار بیشتر به Amazon Prime بپردازند.
۲۰ درصد افزایش
اما شبکه تلویزیونی Premier Sports به تازگی اعلام کرده است که برای در اختیار گرفتن حق پخش تلویزیونی سرویس Eleven Sports، هواداران باید از ماه بعد برای تماشای بازی‌های فصل بعد ماهیانه ۱۲/۷۰ دلار بپردازند. افزایش قیمت‌ها برای مشتریان در سال‌های اخیر سودهای هنگفتی را نصیب باشگاه‌های انگلیسی کرده است. اولین سالی که تلویزیون این کشور حق پخش بازی‌های لیگ برتر را کسب کرد، بزرگ‌ترین درآمد را بین رقبای اروپایی به دست آورد، به طوری که درآمد تلویزیون تا ۴۷ درصد افزایش پیدا کرد. در حال حاضر، بسته‌هایی که هواداران فوتبال در دنیا باید خریداری کنند، در مجموع ۳/۵۵ میلیارد دلار را شامل می‌شود. قیمت پرداختی برای لیگ برتر هم به تنهایی بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ حدود ۱۰/۵۳ میلیارد دلار افزایش یافته است و انتظار می‌رود این مبلغ تا ۱۱/۴۲ میلیارد دلار هم بالا رود که نسبت به قبل ۲۰ درصد افزایش نشان می‌دهد.
حق پخش بین‌المللی سری A
سازمان لیگ فوتبال ایتالیا در یک مزایده جداگانه در ماه اکتبر حق پخش تلویزیونی بین‌المللی مسابقات سری A از فصل ۱۹-۲۰۱۸ تا ۲۱-۲۰۲۰ را به فروش رساند. در آن مزایده پیشنهاد مشترک آژانس بازاریابی آی‌ام‌جی و شبکه دولتی «رای» به قیمت ۱/۱ میلیارد یورو برنده شد، در حالیکه آی‌ام‌جی حق پخش جهانی سری A را صاحب شد، شبکه «رای» بسته حق پخش مسابقات به زبان ایتالیایی در جوامع ایتالیایی در خارج از کشور را در اختیار گرفت. سازمان لیگ ادعا کرده ارزش سالیانه حق پخش بین‌المللی مسابقات سری A هم ۳۷۱ میلیون یورو است. اسکای ایتالیا پکیج تلویزیون ماهواره‌ای است که در تاریخ یکم آگوست ۲۰۰۳ توسط شرکت نیوز کورپوریشن در ایتالیا تاسیس شد.
همکاری مخابرات ایتالیا
اسکای پس از ادغام دو شبکهTELE+ و Stream TV با همکاری مخابرات ایتالیا شکل گرفت. پلتفرم اسکای بزرگ‌ترین رسانه تصویری در ایتالیا محسوب می‌شود. شبکه‌های اسکای از طریق ماهواره هاتبرد به صورت رمزگذاری‌شده NDS Videoguard پخش می‌شوند. برای دریافت باید از طریق رسیور مخصوص اسکای یا از طریق کارت‌های هوشمند شبکه‌ها را دریافت کرد. همچنین شبکه‌ها از طریق پلتفرم آی‌پی تی‌وی مخابرات ایتالیا قابل تماشا است. شبکه Premier Sports هزینه پخش بازی‌های سری A ایتالیا را از ماه آگوست ماهیانه ۱۲۶/۹۶ دلار اعلام کرده است و BT Sport هم با رقمی نزدیک به همین عدد بازی‌های این لیگ را پخش می‌کند.
حق پخش با سه معیار
از سال ۲۰۱۰ درآمدهای حاصل از فروش حق پخش تلویزیونی بنا بر سه معیار توزیع می‌شود: ۴۰ درصد کل درآمد به طور برابر میان همه باشگاه‌ها توزیع می‌شود، ۳۰ درصد بر اساس اهمیت ورزشی -۱۰ درصد از روی موفقیت‌های تاریخی، ۱۵ درصد با توجه به رده‌بندی پنج سال گذشته، ۵ درصد بر اساس رتبه در جدول فصل گذشته- و ۳۰ درصد باقیمانده نیز بر اساس پتانسیل تماشاگران توزیع خواهد شد. در سیستم قبلی ۵۶ درصد درآمد کل باشگاه‌های ایتالیایی از محل فروش حق پخش تلویزیونی بوده است و ۲۵ درصد نیز از محل اسپانسرینگ و فروش اقلام تجاری. با متمرکز شدن بازاریابی حقوق پخش تلویزیونی، این درصدها به هم نزدیک‌تر شدند.
لالیگا با سیستم غیرمتمرکز
اسپانیایی‌ها از تابستان ۲۰۱۰ با لغو بازاریابی نامتمرکز در ایتالیا، به تنها بازار فوتبال بزرگ در اروپا تبدیل شده که در آن حقوق رسانه‌ای به صورت نامتمرکز توسط خود باشگاه‌ها فروخته می‌شود. نتیجه این سیستم فروش آن است که دو باشگاه بزرگ این کشور یعنی رئال مادرید و بارسلونا درآمد به مراتب بیشتری نسبت به سایر باشگاه‌ها دارند. رئال به تنهایی کل حق پخش خود در لیگ، جام حذفی و لیگ قهرمانان را ۱۷۸ میلیون یورو و بارسا ۱۷۵ میلیون یورو فروخته‌اند. همین سیستم غیرمتمرکز باعث شده این دو باشگاه بیشترین درآمد تلویزیونی را نسبت به سایر باشگاه‌ها هم در اسپانیا و هم در اروپا داشته باشند.
حق پخش در اختیار چند رسانه
در اسپانیا حق پخش زنده هر بازی تیم را به مبلغ پنج میلیون یورو به شبکه TVE فروخت. پیش از این حق تلویزیونی هر بازی در سال ۲۰۱۰، مبلغ ۳/۵ میلیون یورو فروخته شده بود. البته قرارداد فدراسیون فوتبال اسپانیا با TVE شامل اسپانسرینگ هم می‌شود و این شبکه به عنوان یکی از شرکای تجاری فدراسیون نیز به شمار می‌آید. حق پخش بازی‌های لالیگا در اختیار چند رسانه است. هشت بازی را مدیا پرو از طریق بین اسپورت پخش می‌کند و گل و مووی استار نیز هر کدام یک بازی را پخش می‌کنند. فیسبوک و آمازون به عنوان دو کمپانی نام آشنا و ثروتمند، قصد دارند در این مزایده شرکت کنند. گفتنی است، لالیگا انتظار دارد در مزایده بعدی، دو میلیارد و ۳۰۰ میلیون یورو از این راه کسب درآمد کند.
۵۱ درصد کل درآمد باشگاه‌ها
شبکه Eleven Sports شبکه دیگری است که بازی‌های لالیگا را پخش می‌کند و قرار بود از ماه مارس، ماهیانه ۶/۳۵ دلار از مخاطبانش اخذ کند. مووی استار هم دو بسته برای لالیگا در نظر گرفته است؛ در بسته اول هر مخاطب با پرداخت ۱۴۰ یورو در ماه می‌تواند تمام لالیگا، لیگ قهرمانان و لیگ اروپا را نگاه کند و در بسته دوم با پرداخت ۸۵ یورو می‌تواند لالیگا و لیگ دسته دوم و کوپا دل ری را ببیند. به دلیل فروش غیرمتمرکز حق پخش تلویزیون، ۵۱ درصد کل درآمد باشگاه‌های اسپانیا از فروش حقوق پخش بازی‌ها حاصل می‌شود و وابستگی به این منبع درآمدی نسبتاً بالاست. سهم درآمد حاصل از اسپانسرینگ و فروش اقلام تجاری تنها ۲۵ درصد است.
فدراسیون فوتبال آلمان، صاحب حقوق رسانه‌ای
سازمان لیگ آلمان تنها دسته اول و دوم بوندس‌لیگا محصولات‌اش هستند، در حالیکه فدراسیون فوتبال آلمان علاوه بر تیم‌های ملی و جام حذفی، برگزارکننده لیگ تازه حرفه‌ای شده دسته سوم آلمان، همچنین لیگ منطقه‌ای رگیونال‌لیگا -دسته چهارم- و بوندس‌لیگای زنان نیز هست و در پی آن صاحب حقوق رسانه‌ای و بازاریابی این تورنمنت‌هاست. سیاست فدراسیون فوتبال آلمان، که با ۵/۶ میلیون نفر عضو بزرگ‌ترین سازمان ورزشی در جهان محسوب می‌شود، همواره این بوده که حقوق پخش بازی‌های تیم ملی را به شبکه‌های عمومی بفروشد تا عموم مردم این کشور بتوانند بازی‌های تیم ملی کشورشان را ببینند. به همین خاطر هم دو شبکه عمومی یک و دو آلمان یعنی ARD و ZDF و جدیداً شبکه خصوصی اما غیرپولی RTL صاحب این حقوق بوده‌اند.
کاهش امتیاز حق پخش تلویزیونی
حق پخش تلویزیونی رقابت‌های لیگ برتر ایران، دوباره سر و صدا به پا کرده است. امتیاز پخش تلویزیونی مسابقات ورزشی از جمله حقوق مسلم و بدیهی دستگاه ورزش، به ویژه فوتبال است که سال‌ها نادیده گرفته شده و در بودجه امسال نیز ناعادلانه تصویب شد! وقتی دولت، لایحه بودجه سال ۱۳۹۹ را به مجلس برد، وزارت ورزش و جوانان اعلام کرد موضوع حق پخش تلویزیونی هم در این لایحه گنجانده شده و حالا ورزش ایران و به خصوص فوتبال، از مزایای حق پخش تلویزیونی برخوردار خواهند شد. در این لایحه، سهم وزارت ورزش و صداوسیما، به صورت مساوی معین شده بود و قرار بود هرکدام از ظرفین، ۵۰ درصد از مبلغ اختصاص داده شده را دریافت کنند. اما بعد مشخص شده حق وزارت ورزش در این لایحه از ۵۰ درصد به ۳۰ درصد کاهش پیدا کرده است.
سکوت مسئولان صداوسیما
گرچه به نظر می‌رسد توافقی بین وزیر ورزش و صداوسیما صورت گرفته، اما هنوز معلوم نیست این توافق به چه صورتی بوده و از چه تاریخی سازمان لیگ قادر به دریافت سهم تیم‌ها از حق پخش تلویزیونی خواهد بود. از طرفی با سکوت مسئولان صداوسیما و فاش نشدن جزئیات بیشتری از آن، به نظر می‌رسد فدراسیون بدون رئیس فوتبال و سازمان لیگ چندان در جریان اجرای این طرح نیستند. از طرفی هم گفته می‌شود صداوسیما قصد ندارد به صورت مستقیم حق پخش را از فدراسیون فوتبال و یا سازمان لیگ خریداری کند، بلکه درصدی از درآمدهای خود از طریق پخش مسابقات فوتبال و برنامه‌های ورزشی با محوریت فوتبال را به این رشته اختصاص خواهد داد!
صداوسیما برای اولین بار پول داد!
در سال ۱۳۸۷ عزیز محمدی، رئیس وقت سازمان لیگ پس از سال‌ها کشکمش با صداوسیما موفق شد در یک قرارداد توافقی سه ساله، حق پخش رقابت‌های لیگ برتر را بگیرد، سردار محمدی در این رابطه به ایرناپلاس گفت: «طی این قرارداد صداوسیما در سال اول ۱۰ میلیارد تومان، در سال دوم ۱۱ میلیارد تومان و سال سوم ۱۳ میلیارد و دویست میلیون تومان بابت حق پخش و تبلیغات دور زمین به سازمان لیگ پول داد. در سال آخر ریاستم در سازمان لیگ موفق شدیم با یک قرارداد سه ساله دیگر در سال اول ۱۱/۵ میلیارد تومان، در سال دوم ۱۳/۵ میلیارد تومان و سال سوم ۱۷/۵ میلیارد تومان تنها بابت حق پخش تلویزیونی از صداوسیما پول بگیریم و بابت تبلیغات دور زمین نیز در سال اول ۱۴ میلیارد تومان، در سال دوم ۱۶ میلیارد تومان و سال سوم ۱۸ میلیارد تومان گرفتیم که روی هم بیش از ۹۰ میلیارد تومان شد.»
دندان‌گردی مدیران وقت!
در واقع این رقم یعنی چیزی حدود ۱۵ میلیارد تومان کمتر از درآمد اماراتی‌ها در همان سال از این محل بود! در حالیکه علاقمندان به فوتبال در ایران ده‌ها برابر امارات است. ضمن آنکه این قرارداد جام حذفی را هم در بر می‌گرفت. حال آن که این تورنمنت حقوق رسانه‌ای و بازاریابی‌اش باید به طور جداگانه صورت پذیرد. در سال ۱۳۹۳، برای تمدید قرارداد، فدراسیون فوتبال درخواست سالانه ۱۶۰ میلیارد تومان می‌کند، اما صداوسیما تنها حاضر می‌شود ۳۰ میلیارد تومان بدهد. سردار عزیز محمدی در این رابطه به ایرناپلاس گفت: «من اگر چه در آن زمان رئیس سازمان لیگ نبودم، اما در جریان کار قرار داشتم. صداوسیما حاضر بود ۳۰ میلیارد تومان تومان بدهد و رئیس وقت سازمان صداوسیما گفت که حاضر است هر سال ۳۰ درصد اضافه کند. حتی آقای ضرغامی به آنها گفت که تا من هستم بیایید امضاء کنید زیرا ممکن است بعد از رفتن من چنین پیشنهادی را نداشته باشید، اما آقایان دندان‌گردی کردند و نپذیرفتند.»
فروش به بازارهای خارجی
برای فروش خارجی رقابت‌های لیگ برتر فدراسیون فوتبال تاکنون خود وارد عمل نشده است. در حالی که شبکه‌هایی مثل دبی اسپورت امارات و الکأس قطر در سال‌های اخیر بازی‌های ایران را چه به صورت مستقیم و چه به صورت صحنه‌های مهم نشان می‌دهند و حداقل یک دوربین و خبرنگار اختصاصی نیز دارند. فدراسیون همچنان بایت حق پخش تلویزیونی تیم ملی، که محصول اصلی‌اش به شمار می‌رود، پولی از صداوسیما نمی‌گیرد. این در حالیست که اساسنامه جدید فدراسیون فوتبال که به تصویب هیات دولت هم رسیده است، در ماده ۷۵ فدراسیون را صاحب این حقوق دانسته است. پیش از آن، صداوسیما نه تنها بابت پخش مسابقات لیگ و تیم ملی ایران حق پخش به باشگاه‌ها و فدراسیون فوتبال به عنوان صاحبان این محصول را پرداخت نمی‌کرد، بلکه برای بازی‌های تیم ملی نیز خود اقدام به فروش آن به بازارهای خارجی می‌نمود.
نکته قابل توجه این است که در بند یک ماده ۲۲ فصل پنجم اساسنامه سازمان صداوسیما قید شده که «فوتبال باید حتی برای پخش مسابقاتش به صداوسیما پول پرداخت کند!» این همان بندی بود که سال‌های متمادی صداوسیما پرداخت حق پخش تلویزیونی را بر اساس این قانون موجود غیرقانونی می‌دانست. اما، اولین بار در زمان ریاست محسن صفایی‌فراهانی، فدراسیون فوتبال حداقل توانست این حق خود را بگیرد و خود حق پخش بازی‌هایی که در خارج از کشور برگزار می‌شد، را بازاریابی کند. به عنوان نمونه، حق پخش بازی دوستانه مقابل آمریکا پس از جام جهانی ۱۹۹۸ به یک شرکت آرژانتینی به مبلغ ۱۶۰ هزار دلار فروخته شد که ۸۰ هزار دلار آن به فدراسیون فوتبال ایران تعلق گرفت. یک بار هم بازی در ژاپن مقابل تیم ملی این کشور ۴۰ هزار دلار به یک شرکت خارجی فروخته شد و صداوسیما اصلاٌ حق پخش زنده آن بازی را نخرید و آن بازی فقط از طریق تلویزیون و با گزارش تلفنی پخش شد.
منبع: ایرنا پلاس