عضو هیئت علمی گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس در اینباره گفت: کوشش داریم به شیوه گُزیده با مفاهیم کلیدی ژئوتوریسم و ژئوپارک آشنا شویم و به معرفی نخستین طرح علمی- پژوهشی ژئوتوریسمی استان فارس و همچنین چالش های راه اَندازی ژئوپارک در فارس بپردازیم و این موضوع را نیز مورد توجه قرار دهیم که آیا فارس می تواند به عنوان چهارمین استان کشور موفق به تأسیس ژئوپارک شود!؟
به گزارش ایران ریپورتس، دکتر رضا صادقی استادیار گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس و پژوهشگر حوزه ژئوتوریسم به عنوان مقدمه می‌گوید: کهن دیار فارس به دلیل جایگیری در طول و عرض جغرافیایی گسترده و همچنین جایگاه زمین شناسی ویژه، دربرگیرنده بخش هایی از پهنه ساختاری و چینه شناختی زاگرس رورانده، پهنه زاگرس چین خورده، پهنه اُفیولیتی- رادیولاریتی زاگرس و پهنه سنندج- سیرجان است.
وی ادامه داد، این استان پهناور دربردارنده پدیده ها، فرآیندها و چشم اَندازهای کم مانند زمین‌شناسی و زمین ریخت شناسی (زمین پیکرشناسی) فراوان و گوناگونی می باشد که از دید میراث زمین شناختی چندین میلیون ساله و بالطبع داشتن جاذبه های زمین گردشگری (ژئوتوریستی) در مقیاس ملّی، منطقه ای و حتی جهانی دارای ارزش و اهمیت هستند. بنابراین همین دارایی های خدادادی و زیرساخت های طبیعی، سبب ساز انجام پژوهشی علمی با هدف معرفی توانمندی های بالقوّه ژئوتوریسمی در بخشی از پهنه باختری فارس گردید.
ژئوتوریسم و اهمیت آن در ایران
این فعال حوزه گردشگری درباره ژئوتوریسم و اهمیت آن عنوان کرد: کشور ایران اَفزون بر دارا بودن آثار بسیار ارزشمند طبیعی، تاریخی و مذهبی که هر ساله باعث کشش شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی می گردد، به دلیل داشتن جایگاه زمین شناسی بی مانند خود، دارای پتانسیل های بسیار بالایی جهت توسعه ژئوتوریسم است.
او بیان داشت: هرچند ژئوتوریسم (زمین گردشگری) در ایران می تواند به عنوان یک راهکار مهم در راستای توسعه پایدار اقتصادی و یکی از راه های مهم ارزآوری به کشور محسوب شود، شوربختانه کمتر به آن پرداخته شده و از جهاتی نیز مهجور و ناشناخته باقی مانده است. در این گفتگو سعی شده به گونه ای گُزیده به توضیح مفاهیم ژئوتوریسم و ژئوپارک پرداخته و همچنین نخستین طرح علمی-پژوهشی ژئوتوریسمی استان فارس معرفی و به برخی چالش های پیشرو نیز اشاره گردد.
ژئوتوریسم چیست!؟
عضو هیئت علمی گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس خاطرنشان کرد: زمین گردشگری یا گردشگری زمین شناسی یا ژئوتوریسم (Geotourism) از دو بخش «ژئو»: نماینده دیدنی های زمین‌شناسی، ژئومُرفولوژی و میراث معدن کاری و «توریسم» نمایانگر موضوعی چندرشته ای با تمامی زیرساخت های صنعت گردشگری مانند تفسیر، مدیریت، اقامت، تورها و… می باشد که برخلاف زیرشاخه بوم گردشگری یا اِکوتوریسم (به غلط برابر با طبیعت گردی) که جاذبه های «طبیعت جاندار» را در مرکز توجه خود قرار داده، این زیرشاخه به گونه کلی با دیدنی های «طبیعت بی جان» سروکار دارد.
وی در ادامه گفت: البته مخاطبان زمین گردشگری، تنها کارشناسان و متخصصان رشته های زمین‌شناسی، جغرافیا (ژئومُرفولوژی) و مدیریت گردشگری نیستند، بلکه تمامی گردشگران عادی، ماجراجویان، ورزشکاران، علاقه‌مندان محیط زیست و دوستداران واقعی طبیعت را هم دربرمی گیرد.
او افزود: در جریان طبیعت گردی از گونه زمین شناسانه یا همان زمین گردشگری، بازدیدکنندگان همگام با بازدید از پدیده ها، فرآیندها و چشم اَندازهای زیبا و شگفت آور زمین‌شناسی و ژئومُرفولوژی، با گزیده ای از مبانی پیدایش و چگونگی کارکَرد آنها در قالب یک داستان علمی نیز آشنا شده و به اهمیت شناخت و نگهداشت این میراث طبیعی چندین میلیون ساله پی خواهند بُرد. بنابراین ژئوتوریسم، یک گردشگری کاملاً آگاهانه و مسئولانه در دل طبیعت است.
گزیده تاریخچه ژئوتوریسم در جهان و ایران
دکتر صادقی بیان داشت: گردشگری زمین شناسی به نظر می آید که در ابتدا توسط آدام سِجویک (Adam Sedgwick) بریتانیایی نزدیک به 150 تا 200 سال پیش آغاز شده باشد، ولی به گونه آکادمیک در جهان امروزی به سال ۱۹۹۵ میلادی یعنی تاریخ ارایه نخستین تعریف علمی زمین گردشگری در جهان توسط تام هوز (Tom Hose) بازمی گردد و به راستی موضوع گردشگری زمین شناختی و پاسداشت میراث زمین، شاید رسماً از زمانی بیان گردید که یونسکو با معرفی یک عنوان نو در علوم زمین با نام زمین گردشگاه یا ژئوپارک (Geopark)، از سازمان ها و مراکز زمین‌شناسی کشورهای گوناگون دعوت نمود که در این زمینه همکاری نمایند.
وی ادامه داد: در ایران نیز به دلیل دارایی های فراوان و گوناگون ژئوتوریسمی، بررسی های زیادی توسط برخی پژوهشگران ایرانی انجام شده که از پیشگامان و صاحبنظران برجسته، می توان به استادان فرهیخته ای همچون سید محمدعلی جعفریان، فرج ا… محمودی، محمدحسن نبوی، علیرضا اَمری کاظمی، بهرام نکوئی صدری و … اشاره نمود که همگام با انجام کارهای بسیار ارزشمند در زیرشاخه زمین گردشگری، برای گروه بندی پدیده ها، فرایندها و ریختار زمین شناختی و زمین پیکرشناسی، روش ها یا گروه بندی هایی را نیز پیشنهاد و ارایه کردند.
این فعال حوزه ژئوتوریسم در همین زمینه ادامه داد که: پژوهشگرانی مشتاق به شیوه های نوین طبیعت گردی همانند علی رحمانی، وصال یحیی شیبانی، رضا صادقی و … نیز، با انجام کارهای پژوهشی و اجرایی زمین گردشگری و بکارگیری این روش های کمابیش بومی سازی شده، نه تنها ژئوسایت ها (Geosites) و ژئوپارک های گوناگونی را معرفی، پیشنهاد و یا حتی پایسته نمودند، بلکه در ترویج رده بندی های یادشده هم، نقش آفرینی کارسازی داشته اند.
ژئوتوریسم راهکاری برای توسعه پایدار
استادیار گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس اظهار داشت که: داولینگ (Ross Kingstone Dowling)، دانشمند برجسته حوزه ژئوتوریسم در سال 2013 میلادی در تعریف زمین گردشگری دقیقاً بیان داشته که «ژئوتوریسم؛ گردشگری پایدار با تأکید بر دیدن پدیده های زمین شناسی به گونه ای که به شناخت محیطی و فرهنگی و همچنین تکریم و نگهداشت آنها بیانجامد و به مردم محلی نیز سود برساند».
او خاطرنشان کرد: توسعه پایدار بر سه اصل پایداری بوم شناختی، پایداری اجتماعی- فرهنگی و پایداری اقتصادی استوار است. پایداری بوم شناختی؛ سازگاری توسعه با فرایند های اساسی زیست محیطی و نگهداری تنوع و گونه های زیستی را تضمین می نماید.
وی ادامه داد: پایداری اجتماعی- فرهنگی؛ پایبندی توسعه با پاسداشت فرهنگ و ارزش های بومی و هویت جامعه میزبان را مدنظر می گیرد و پایداری اقتصادی؛ توسعه کارآمد اقتصادی را با حفظ منابع امروز برای آیندگان را مورد توجه قرار می دهد.
او در پایان این مقوله اظهار داشت: ژئوتوریسم و اِکوتوریسم می توانند به عنوان دو بازوی توانمند طبیعت گردی، از عوامل اصلی توسعه پایدار در تَرازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی باشند. بنابراین ژئوتوریسم، یکی از زیرشاخه های گردشگری پایدار و دوستدار محیط زیست و منابع طبیعی به شمار می آید و هدف آن شناساندن و نگه داشتن منابع گردشگری و یا به راستی پاسداشت میراث زمین شناختی (Geoheritages) در مقاصد گردشگری طبیعی است.
ژئوپارک چیست؟
دکتر رضا صادقی درباره ژئوپارک نیز چنین می گوید: پِنداره ژئوپارک نخستین بار سال 1991م. در همایش «حقوق میراث زمین» در شهر دیژِن (Digne) فرانسه بیان گردید. این واژه که در زبان پارسی به گونه «گردشگاه زمین»، «پارک زمین شناسی» و «زمین بوستان» نیز برگردان شده، از دیدگاه ها و به شیوه های گوناگونی شناسانده شده است.
به گفته وی، برپایه تعریف ارایه شده از سوی سازمان جهانی یونسکو، «ژئوپارک، گستره ای با مرزهای تمام آشکار و پهنه کافی که دربرگیرنده چندین پدیده زمین شناختی کمیاب و برجسته بوده و در آن دیدنی های طبیعی، تاریخی و فرهنگی ارزشمند نیز یافت می شود. این گستره باید دارای برنامه های مدیریت گسترش، بهره برداری و الگوهای نگهداری بوده و توان بالابری تَراز اقتصادی جامعه محلی و کشش همکاری مردم را دارا باشد».
ژئوپارک ها در ایران و جهان
او در اینباره یادآوری نمود که: استان های پیشتاز ایران، یعنی هرمزگان، آذربایجان شرقی و خراسان جنوبی توانسته اند با همگرایی کارآمد بین سازمانی، بسیار زودتر از استان فارس، ژئوپارک های خود را با نام های «قشم»، «اَرس» و «طبس» به ثبت استانی، ملّی و حتی جهانی برسانند، ولی استان فارس با داشتن تمامی پتانسیل های گرانبهای گَردشگَری خود در شاخه های گوناگون طبیعی، تاریخی، فرهنگی، مذهبی و … هنوز نتوانسته است در این زمینه نقش آفرینی هماهنگ اجرایی و عملیاتی از خود نشان دهد.
وی ادامه داد، در سطح جهانی نیز تا سال 2023 میلادی کشورهای چین، ایتالیا، اسپانیا و کشور مسلمان اَندونزی به ترتیب با راه اَندازی 41، 16، 11 و 10 ژئوپارک، چهار کشور برتر دنیا در زمینه توجه علمی و عملی به میراث زمین شناختی، ژئوتوریسم و توسعه ژئوپارک ها هستند. شبکه ژئوپارک های جهانی (Global Geoparks Network = GGN) تا سال 1391خ. (2012م.)، دارای 91 عضو (ژئوپارک) از 28 کشور جهان بود که این آمار در سال 1396خ. (2017م.)، به 125تا127 عضو (ژئوپارک) از 34تا35 کشور دنیا و در سال 1402خ. (2023م.) به 195 عضو (ژئوپارک) از 55 کشور جهان رسیده است.
نخستین طرح ایجاد ژئوپارک در فارس
این مدرس دانشگاه خاطرنشان کرد: طرح پژوهشی علمی، صنعتی و جامعه محور مشترک میان دانشگاه پیام نور فارس به عنوان مجری و اداره کل میراث فرهنگی، گَردشگَری و صنایع دستی فارس به عنوان کارفرما در سال 1400خ. تصویب گردید که نخستین طرح رسمی در شاخه طبیعت گَردی و زیرشاخه زمین گَردشگَری (ژئوتوریسم) استان فارس است. نام کامل این طرح نوآورانه: «معرفی پتانسیل های زمین گَردشگَری در زمین گَردشگَاه پیشنهادی اَرژَن تا پریشان» می باشد که توسط یکی از اعضا هیأت علمی گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس و پژوهشگر حوزه ژئوتوریسم یعنی دکتر رضا صادقی در فاصله زمانی مهرماه 1400خ. تا مردادماه 1401خ. انجام پذیرفته است.
این فعال حوزه زمین گردشگری از اهداف و دلایل ایجاد ژئوپارک در این نقطه از فارس نیز، چنین می گوید: نخستین رَهاورد این طرح دانش بُنیان و کارآفرینانه در حوزه گَردشگَری فارس که انجام کار پژوهشی مقدماتی آن نیز نزدیک به 11ماه طول کشیده، ثبت یک بِرَند جدید و جهانی گَردشگَری از راه بُنیانگذاری نخستین ژئوپارک جنوب باختری ایران با محوریت استان فارس به نام «ژئوپارک اَرژن-چوگان-پریشان» است.
وی ادامه داد: این پهنه انتخابی، در شاهراه ارتباطی چهار استان گردشگرپذیر و گردشگرپسند فارس، خوزستان، بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد جای گرفته، دارای دو اقلیم مختلف سرد و کوهستانی و گرم و خشک، دو تالاب جهانی ثبت شده در منطقه حفاظت شده اَرژَن و پریشان، عنوان بین المللی ذخیره گاه زیستکُره یونسکو، نقطه آغازین ثبت جهانی محور ساسانی و دارای پدیده ها، فرایندها و چشم اَندازهای بی مانند یا کم مانند زمین شناسی، زمین ریخت شناسی، بوم شناسی و دیگر پتانسیل های باارزش، فراوان و گوناگون طبیعی، تاریخی، مذهبی، فرهنگی، ورزشی و … است که همگی می توانند در قالب یک ژئوپارک در مقایس های ملّی، منطقه ای و حتی جهانی پایسته (ثبت) گردند.
او در پایان این مطلب یادآور شد: اگر کارهای اجرایی و عملیاتی آن نیز هرچه زودتر با هماهنگی ها و پُشتیبانی های بین سازمانی سازمان های مرتبط و البته بهره گیری علمی از متخصصان دانشگاهی آغاز گردد، انشاا… موجب ایجاد کارآفرینی و اشتغالزایی نوینی در صنعت سبز و پاک طبیعت گَردی استان فارس شده و با افزایش ورود گردشگران داخلی و خارجی، ارزآوری به استان تقویت و صنعت گَردشگَری این پهنه با بکارگیری مردم بومی و البته با رویکرد آموزش و پاسداشت منابع طبیعی و محیط زیست، رونق بیشتری می یابد و مفهوم توسعه پایدار واقعی یعنی بهره برداری درکنار حفاظت نیز، به خوبی برای این پهنه محقق خواهد گردید.
دکتر صادقی در ادامه اشاره ای به چالش های احتمالی در مسیر کنونی راه اَندازی ژئوپارک در فارس کرد و گفت: ناآگاهی یا کم آگاهی اجتماعی و برخی تردیدهای مدیریتی برای ورود به قلمرو دانش و صنعت «ژئوتوریسم» و «ژئوپارکها» و نبود بینش کافی به کارآمدی فراگیر و فزاینده امروزی آنها بر اقتصاد گَردشگَری دنیا، اشتغالزایی، فقرزُدایی محلی و منطقه ای، حفظ محیط زیست و همچنین نبود نگاه ریزبینانه به نقش کاربُردی و راهبُردی این دو مقوله در موضوع پدافند غیرعامل کشور، بخش مهمی از موانع اجرایی نشدن این طرح تا حال حاضر است.
وی گفت: بخشی از چالش ها نیز در ارتباط با تمرکز زیاد برخی مسئولین و مدیران بر طرح های کوتاه مدت و زودبازده نسبت به طرح های میان یا بلند مدت، در اولویت قرار ندادن این بِرَند گَردشگَری روبه رشد جهانی که حتی می تواند نقش کاتالیزوری برای شناساندن و بازاریابی دیگر گونه های گَردشگَری و حتی صنایع دستی بسیار ارزشمند استان باشد.
او همچنین ادامه داد: عدم تخصیص یا دردسترس نبودن بودجه دولتی ویژه برای انجام این پروژه و بی اطلاعی یا نبود حامیان مالی دانا، شکیبا و مشتاق به سرمایه گذاری در این گونه گَردشگَری طبیعت محور نوپا و پُربازده و همچنین تأخیر در ایجاد کارگروه علمی، اداری، اجرایی و عملیاتی متخصص و فنی کاملاً متمرکز روی این موضوع، کوتاهی و ضعف در ارتباطگیری کارآمد و ادامه دار با افراد متخصص درون استانی و برون استانی که دانش یا تجربه راه اَندازی ژئوپارک در ایران و حتی جهان را دارا هستند، از مشکلات دیگر ماست.
این استاد فرهیخته و ایران دوست در پایان تصریح کرد: نبود هماهنگی های درون سازمانی و بین سازمانی (دانشگاه، سازمان زمین شناسی، اداره کل میراث فرهنگی-گَردشگَری- صنایع دستی، سازمان محیط زیست و سازمان منابع طبیعی)، انجام پژوهش های فردی و نبود یک پژوهشگاه، موزه و انجمن علمی ژئوتوریسم در سطح استانی یا کشوری، دخالت دادن افراد، بخش ها و سازمان هایی که دانش و تجربه یا انگیزه کافی و عشق لازم را برای انجام چنین کار ارزشمندی دارا نمی باشند و یا هم اکنون نیاز به اجرای این گونه از گَردشگَری را برای استان پُرپتانسیل فارس یا درک نمی نمایند و یا ضروری نمی دانند، کُندی در پیگیری امور اداری و اجرایی مرتبط و تأخیر در عملیاتی نمودن پروژه به دلیل بروکراسی های اداری زمانبَر و فرساینده، بی خبری از فراوانی تقاضاها، رقابت و شتاب روزاَفزون دیگر استان های کشور برای تاسیس ژئوپارک های ملّی و جهانی درون استان خود و نبود یا کمبود پُشتیبانی های معنوی و مادی از پیشگامان، پژوهشگران و فعالان دلسوز و علاقمند بومی در این زیرشاخه از طبیعت گَردی، از موارد دیگری هستند که راه اَندازی ژئوپارک در فارس را با تأخیر زیادی روبرو کرده اند.
رضا صادقی استادیار گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور و یکی از دوستداران محیط زیست و منابع طبیعی استان فارس در پایان این گفت و گو اینچنین آرزو نمود: امیدوارم با یاری پروردگار و پشتیبانی تمام سویه استانداری فارس و فرمانداری های شیراز، کازرون و کوه چنار و البته برنامه ریزی، زمانبندی و هم اَفزایی شایسته سازمان های مرتبط، دو پروژه راه اَندازی نخستین ژئوپارک برای فارس عزیز با نام «اَرژَن-چوگان-پریشان» و همچنین ایجاد یک موزه ویژه طبیعت گَردی (ژئوتوریسم و اِکوتوریسم) با نام پیشنهادی «موزه تخصصی طبیعت گَردی فارس» اجرایی و عملیاتی گردند، تا هم مسئولین و مدیران هوشمند و دلسوز استانی برای عمل به شعار سال 1403 که «جهش تولید با مشارکت مردم» است، بتوانند مصادیقی واقعی را ارایه نمایند و هم آنچه که واقعاً شایسته دیار فارس و مردمان خونگرم آنست، محقق گردد. همچنین این نکته را هم یادآور نمودند که برپایه قوانین بین المللی شبکه جهانی ژئوپارک های یونسکو، تأسیس هیچ ژئوپارکی بدون همراهی و پویایی جامعه محلی و مردم بومی، به تصویب و تأیید نهایی نخواهد رسید.
خبرنگار/فاطمه شعبانی